با توجه به اخذ گواهینامه ایزو 14001 در موضوع حمایت از محیط زیست، تا اطلاع ثانویه فروش کتب به صورت نسخه چاپی در انتشارات زیست فناوری ایران ممنوع خواهد بود.

پیشگفتار کتاب اصول و تکنیک های GMP

با توجه به پیشرفت صنعت داروسازی در دنیا و پدیدآمدن فناوری های جدید در ساخت و تولید فراورده های سلامت محور، بالاخص محصولات دارویی، لزوم ارتقای استاندارد هایGMP آن بیش از پیش احساس و ضروری می نمود، گرچه درگذشته با تدوین کتاب های دائرةالمعارف کاربردی اصول و مبانیGMP و مستندات در صنعت داروسازی این مهم تا حدودی تحقق پیدا کرد؛ ولی باز نیازمند ارائه روش های روزآمد جهت رسیدن به این هدف بود. در این راستا با استعانت از خداوند منان و نقطه نظرات همکاران ارجمند بر آن شدیم که با تشکیل گروه مؤلفین کتاب متشکل از صاحب نظران و همکاران شاغل در صنعت و سازمان غذا و دارو، کتابی جامع تر تدوین و هدیه به علاقه مندان این حوزه بکنیم تا باشد قطره ای از دریای بیکران علم و دانش این صنعت را معرفی و پیشروی همکاران گرامی قرار داده باشیم شاید که مقبول بیفتد. جا دارد از تمام همکاران و دوستانی که در گردآوری مطالب، تدوین، تایپ و بازبینی و چاپ این کتاب ما را یاری کردند صمیمانه کمال تشکر و قدردانی را داشته باشیم و قطعاً این تجربه همکاری به عنوان افتخاری بزرگ برای من خواهد بود. همچنین از استاد ارجمند جناب آقای دکتر قانعی که قبول زحمت فرمودند و تقریری بر این کتاب ارائه کردند نهایت سپاسگزاری را دارم و برای همگان سلامتی و موفقیت در تمام امور زندگی را از خداوند منان خواستارم و استدعا دارم خوانندگان عزیز نکات انتقادی و پیشنهادی خود را ارائه تا در تجدید چاپ مدنظر قرار گیرد.

مصطفی کریمی - دکتری داروساز، کارشناس اسبق GMP سازمان غذا و دارو

مقدمه کتاب اصول GMP

جناب آقای دکتر مصطفی کریمی که سابقه ای طولانی در مدیریت و ارزیابی حوزه غذا و دارو در سازمان غذا و دارو وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی کسب نموده اند، تلاش کرده اند تا اصول تولید مطلوب (GMP) را در قالب کتاب ارائه نمایند. ازآنجاکه شرکت های داخلی و همچنین دانشجویان داروسازی و مدیران باید به این علم آشنایی داشته باشند، مجموعه حاضر می تواند نقش مهمی در پیشرفت و تولید داروی کشور ایفا کند.
از خوانندگان گرامی این کتاب انتظار می رود که موارد مندرج در آن را به شکل عملی در مجموعه های تولیدی پیاده نمایند. برای آقای دکتر مصطفی کریمی آرزوی موفّقیت دارم.

دکتر مصطفی قانعی - دبیر ستاد توسعه اقتصاد دانش بنیان سلامت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری

سرفصل های کتاب GMP

فهرست
بخش اول - مقدمه
مراجع و مأخذ در صنعت داروسازی
بخش دوم - نظام نامه کیفیت بر مبنای دستورالعمل PIC/S
نظام نامه کیفیت بر اساس دستورالعمل PIC/S
بخش سوم - فضای فیزیکی و کلاس بندی دارویی
تولید محصولات دارویی
تولید
تحقیق و توسعه (R&D)
برنامه ریزی
انبار
تقسیم بندی انبار از نظر درجه حرارت
اتاق توزین
بازرگانی
رگولاتوری
بازاریابی و فروش
واحد فنی مهندسی
بخش های مالی و اداری
اتاق تمیز
اجزای اتاق تمیز
کف پوش بهداشتی اپوکسی
ویژگی های کف پوش اپوکسی بهداشتی
سایر جنبه های مهم در طراحی اتاق تمیز
کنترل محیط
سیستم های هشدار
انواع هواساز های کلین روم
تفاوت هواساز هایژنیک و هواساز معمولی
سیستم های تهویه ای و فیلتر هوای اتاق تمیز
نمونه هایی از کلاس های گوناگون اتاق تمیز
هواساز
احراز کیفیت Clean Room در استاندارد ISO (پارتیکل غیرزنده)
احراز کیفیت Clean Room در استاندارد ISO (پارتیکل زنده)
موارد موردتوجه در طراحی سیستم HVAC
بخش چهارم - تولید
تولید
کلیات
پیشگیری از آلودگی متقابل، آلودگی و اختلاط در تولید
معیارهای فنی
معیار های سازمانی
معتبر سازی
روش های اجرایی مستند و انحرافات
شناسایی تجهیزات
ماده مؤثره (فعال)
توزین ماده اولیه
توزین مجدد
عملیات فراوری: محصولات بالک و بینابینی
مخلوط کردن بچ های نیمه ساخته
مواد بسته بندی
عملیات بسته بندی
نمونه برداری و کنترل حین تولید
تعیین مقدار (تعیین محتوای) دارو
کسری محصول به دلیل محدودیت های تولید
بخش پنجم - اصول عملکرد خوب آزمایشگاهی
اصول عملکرد خوب آزمایشگاهی (OECD اصلاحیه سال ۱۹۹۷)
مقدمه
اصول عمل خوب آزمایشگاهی
بخش ششم - مستندسازی
مقدمه
اصول بهینه مستند سازی
اصول یکپارچگی اسناد و سوابق کاغذی و الکترونیکی
مستندات موردنیاز GMP (بر اساس نوع)
انواع دستورالعمل ها/الزامات
برگه مشخصات
بچ رکورد/مستر فرمولا
بچ شیت استاندارد با Material Bills Of
روش اجرایی استاندارد
پروتکل
لاگ بوگ ها
سوابق پروسه بچ
سوابق بسته بندی بچ
رسید
سوابق نمونه برداری
سوابق آنالیز
برگه آنالیز
گزارش
چرخه و کنترل مستندات
بخش هفتم - پرسنل
مقدمه
کلیات
شرح وظایف مسئول فنی در صنایع داروسازی ایران
بخش هشتم - آموزش
آموزش در صنعت داروسازی
فرایند آموزش
طرح
انجام
انتخاب آموزش دهنده
برنامه اجرایی آموزش
آموزش پرسنل جديد
آموزش های مختص محل کار
پشتیبانی در فرایند آموزش
بررسی
عمل
سوابق آموزش، مستندسازی و نگه داری
بخش نهم - خودبازرسی
تعریف
چرا باید ممیزی انجام شود؟
خود بازرسی بر اساس ریسک
تفاوت بازرسی و ممیزی
اصول بازرسی مبتنی بر ریسک
فرایند بازرسی
تعیین توالی بازرسی ها
بازرسان
تیم خود بازرسی
سازماندهی بازرسی
جمع بندی و نتیجه گیری
نقص بحرانی
اقدامات اصلاحی و پیشگیرانه (CAPA )
بخش دهم - اصول اولیه انبارش دارو بر اساس استانداردهای GDP, GSP
اصول اولیه انبارش دارو بر اساس استانداردهای GDP, GSP
ساختمان ها و تجهیزات
مسئولیت کارکنان
آموزش
مديريت كيفيت
خود بازرسی
مستند سازی
مدیریت فعالیت های برون سپاری شده
بازبینی و پایش مدیریت سیستم کيفيت
مدیریت ریسک کیفیت
عمليات
صلاحیت مشتریان
انبارش
نقشه برداری دمایی
سیستم های پایش دما و رطوبت در انبارها
سیستم های پایشگر رطوبت
پایش مستمر به صورت خودکار
امحا کالا های ضایعاتی
تأمین
واردات و صادرات
شکایات، ریکال و فراورده های دارویی مرجوعی و تقلبی
ریکال فراورده های دارویی
تعریف قابلیت ردیابی محصولات
فعالیت های برون سپاری شده
حمل ونقل
سیستم های حمل ونقل
بخش یازدهم - نمونه برداری
نمونه برداری
تعاریف
شرح فرایند
سلامت و ایمنی
محل نمونه برداری
امکانات نمونه برداری
فرایند نمونه برداری
آماده سازی برای نمونه برداری
ذخیره و نگه داری
طرح های نمونه برداری برای مواد اولیه، مواد بسته بندی و محصولات نهایی
لوله های نمونه برداری
ظروف توزین
نیزه نمونه برداری
بخش دوازدهم - نقشه دمایی
مقدمه
تعاریف و اختصارات
پیش نیاز های فعالیت
احتیاط پیش از شروع کار
بخش سیزدهم - مدیریت کیفیت ریسک
مقدمه
دامنه کاربرد
اصول مدیریت ریسک کیفیت
فرایند عمومی مدیریت ریسک کیفیت
روش های تسهیل مدیریت ریسک
تجزیه و تحلیل حالات خرابی و آثار آن (FMEA)
تجزیه و تحلیل حالات خرابی، آثار و وضعیت بحرانی آن
تجزیه و تحلیل درخت خطا
تجزیه و تحلیل خطر و نقاط کنترل بحرانی (HACCP)
حوزه های بالقوه کاربرد
تجزیه و تحلیل مقدماتی خطر
رتبه بندی ریسک و فیلترینگ
ابزار آماری
ضمیمه : کاربردهای بالقوه در مدیریت ریسک کیفیت
نقایص کیفیت
آدیت یا بازرسی
مرور ادواری
مدیریت ریسک به عنوان بخشی از عملیات نهادهای نظارتی
مدیریت ریسک کیفت به عنوان بخشی از توسعه
مدیریت ریسک کیفیت در جهت تسهیلات، تجهیزات و سیستم های حمایتی
مدیریت ریسک کیفیت به عنوان بخشی از مدیریت مواد
مدیریت ریسک کیفیت به عنوان بخشی از بسته بندی و برچسب زنی
مدیریت ریسک کیفیت در صنعت
حذف اقدام پیشگیرانه از CAPA در استاندارد ایزو ویرایش
مدیریت ریسک ها و فرصت های مؤثر بر کیفیت و سیستم های مدیریتی
تعیین احتمال وقوع
تعیین
بخش چهاردهم - احراز کیفیت دستگاه ها
مقدمه
فعالیت های احراز کیفیت (DQ)
اعتبار سنجی بسته بندی
انواع اعتبار سنجی
اعتبار سنجی مجدد
فرمت پروتکل اعتبارسنجی
فرمت گزارش اعتبار سنجی
بخش پانزدهم - الزامات تولید محصولات پر خطر در صنعت داروسازی
هدف
دامنه کاربرد
تعاریف و اصطلاحات
فرایند
شناسایی خطر
ارزیابی ریسک ناشی از مواجهه شغلی پرسنل
ارزیابی ریسک ناشی از Cross-Contamination
کنترل ریسک
الزامات فرایندیContainment سطح اول برای کنترل ریسک مواجهه مواد با پرسنل
تجهیزات حفاظت شخصی و سیستم های تنفسی هوا
کنترل نقاط بحرانی تولید
روش های Containment سطح اول برای کنترل فعالیت های بحرانی
ایزولاتور ها
مواد و محصولات Ug/M) Potent ≤ OEL>)
مدیریت ضایعات
حفاظت از محیط زیست
بخش شانزدهم - هوای فشرده
هوای فشرده
مشخصات الزامات کاربری
طراحی سیستم تولید
کمپرسور ها
تصفیه هوا
تله ها و زهکشی ها
طراحی برای افزونگی
طراحی سیستم توزیع
نقاط مصرفی با تقاضای بالا
آزمون های نصب کردن و کارکردن
آزمون های کارایی
بخش هفدهم - مبانی احراز کیفیت
الزامات رسمی و مورد انتظار آژانس بین المللی
اصول احراز کیفیت
چارچوب قانونی و مسئولیت ها
احراز کیفیت توسط شخص ثالث
مستندات احراز کیفیت
رویکرد مبتنی بر ریسک
احراز کیفیت طراحی DQ
آزمون پذیرش کارخانه/تست پذیرش سایت (FAT/SAT)
احراز کیفیت نصب IQ
احراز کیفیت کاربردی (OQ)
احراز کیفیت عملیاتی PQ
احراز کیفیت مجدد
جمع بندی
فعالیت ها جهت تهیه احراز کیفیت
رویه های دستیابی
راه اندازی پروژه
مرحله مناقصه
برنامه ریزی جزئیات
مشخصات سیستم/مشخصات طراحی عملکردی
احراز کیفیت طراحی
آزمون پذیرش فنی (FAT، SAT) و احراز کیفیت
تست های IQ/OQ/PQ
تحویل دادن
مسئولیت ها
مدیریت پروژه
مسئولیت کارشناسان
تیم احراز کیفیت
تجزیه و تحلیل ریسک
ارزیابی ریسک
اجرای تجزیه و تحلیل ریسک
مستندات احراز کیفیت
الزامات محتوا
محتویات QMP
کنترل تغییرات فنی
اجرای کنترل های تغییرات فنی
مستندات تغییرات فنی
ساختار مستندات احراز کیفیت
طرح احراز کیفیت
پروتکل تست احراز کیفیت
گزارش احراز کیفیت
ساختار مستند احراز کیفیت
فاز اختصاصیفشرده
فاز اختصاصی ماژولار
چند فازی فشرده
چند فازی ماژولار
مستندات تکنیکال
احراز صلاحیت مرحله طراحی DQ
DQ در قالب برنامه پروژه
اجرا و مستندات مرحله DQ
ارزیابی تأمین کنندگان
فرایند مناقصه و ارزیابی تأمین کنندگان
ویژگی های عملکردی طراحی (FDS)
محتوای FDS
بررسی FDS
ترکیب سند URS و FDS
مشخصات پیکربندی (CS)
ماتریس ردیابی (اثبات کامل بودن)
گزارش DQ
احراز کیفیت مرحله نصب
هدف و محتوای IQ
مستندات فنی
IQ در برنامه زمانی پروژه
اجرا و مستندات IQ
مدیریت تغییرات
احراز کیفیت مرحله عملیاتی
هدف و دامنه اجرای OQ
OQ در برنامه پروژه
اجرا و مستندات OQ
تولید و تصویب طرح OQ
پیش نیازهای اجرای OQ
نقاط تست
مدیریت انحرافات و تغییرات
تولید و تأیید گزارش OQ
مستندات
ابزار و تجهیزات تست برای احراز کیفیت
کالیبراسیون ها
آلارم ها
تجهیزات ایمنی / اینترلاک
میزان اسپری
توزیع دما
تنظیم دما
نرم افزار رابط کاربر صفحه نمایش تجهیز
عملکرد تجهیزات
آزمایش های عملکرد واقعی یا Wet Run
پروتکل بچ
ذخیره سازی داده ها
حفاظت از دسترسی
گزارش انحراف
احراز کیفیت مرحله عملکرد
هدف و دامنه اجرا PQ
PQ در برنامه پروژه
اجرا و مستندات PQ
تولید و تصویب طرح PQ
معیارهای تست
مدیریت انحراف و تغییر
تولید و تأیید گزارش PQ
موارد خاص برای PQ
مثال PQ دستگاه فیلینگ
ابزار و تجهیزات تست برای احراز کیفیت
عملکرد تولید تجهیزات
زمان اقامت در تونل استریلیزاسیون مداوم هوای گرم
Depyrogenation در تونل استریلیزاسیون مداوم هوای گرم
مسئولیت ها و واگذاری ها
استفاده از مشاور در فرایند احراز کیفیت
واگذاری فعالیت های احراز کیفیت به تیم مهندسی
انتقال فعالیت های احراز کیفیت به تأمین کننده
مستندات تجهیز
ریسک خطاها
نگه داری
تعویض قطعات مشابه
احراز کیفیت تغییرات از طریق کنترل تغییرات
احراز کیفیت مجدد بعد از تغییرات عمده
مرور دوره ای و احراز کیفیت مجدد
مرور دوره ای
مستندسازی و ارزیابی
احراز کیفیت مجدد دوره ای
احراز کیفیت مجدد دوره ای چه زمانی معنا پیدا می کند؟
بخش هجدهم - اعتبارسنجی سیستم های رایانه ای
اعتبارسنجی سیستم های رایا نه ای
فاز مفهوم
برنامه ریزی
طبقه بندی نرم افزار سیستم
ارزیابی ریسک
ارزیابی تأمین کننده
فاز پروژه
برنامه ریزی
استفاده از V-Model در CSV
ارزیابی ریسک
فاز عملیات
مرحله بازنشستگی
فرایندهای حمایتی
بخش نوزدهم - واژه نامه
بخش بیستم - منابع

مراجع و مأخذ در صنعت داروسازی

استاندارد های هر صنعت و حرفه ای توسط ارگان های نظارتی هر کشور و یا از طریق مراکز معتبر بین المللی مرتبط، تعیین و تدوین می گردد. در صنعت داروسازی که محصولات آن ارتباط مستقیم با سلامت و بهبود روان و جسم انسان دارد، مهم ترین این مراکز شامل PIC/S، EMA، WHO، U.S FDA، ICH، ISO است. این نهاد های بین المللی از طریق کمیته های کارشناسی ذی ربط، استاندارد ها و ضوابط تولید و کنترل و مصرف فراورده های دارویی را تدوین و منتشر می نمایند. ارگان های نظارتی هر کشور که معمولاً وزارت بهداشت، سازمان غذا و داروی آن کشور بوده به فراخور شرایط صنعت داروسازی خود، آن استاندارد ها و ضوابط را بومی و به مرحله اجرا در می آورند. البته در بعضی از کشور ها وزارت کشاورزی عهده دار این مسئولیت است در کشور ایران، سازمان غذا و دارو بعد از عضویت کشورمان در PIC/S، این نهاد بین المللی را به عنوان مرجع و منبع مورد استناد در رعایت اصول GMP برای تولید و کنترل فراورده های دارویی معرفی نموده و در حال حاضر نظارت بر اساس راهنمای GMP این نهاد صورت می گیرد و شرکت های فعال در حوزه دارو شرایط خود را با آن انطباق و وفق می دهند. در این مجال و مختصر، معرفی مراجع و منابع بین المللی مورد استفاده در تولید، کنترل و معرفی فراورده های دارویی به اختصار صورت می گیرد.